نگاهی به هواپیماهای جاسوسی کشورهای مختلف_آیندگان

کدام سرزمین برترین هواپیماهای شناسایی یا جاسوسی جهان را در اختیار دارد؟ این سوال اهمیت بسیاری دارد، چرا که قابلیت‌های ISR (اطلاعات، شناسایی و مراقبت) زیربنای قوت نظامی، دیپلماسی و امنیت در دنیای مدرن می باشند. توانایی گردآوری اطلاعات بصری از آسمان، به کشورها در جنگ‌ها، عملیات صلحبانی و برنامه‌ریزی استراتژیک برتری حیاتی می‌بخشد.

هوانوردی جاسوسی از هواپیماهای دوبال در دوران جنگ جهانی اول که از مواضع دشمن عکس می‌گرفتند، به پهپادهای پنهانکار و هواپیماهای جاسوسی در ارتفاع بالا تکامل یافته است. در این مقاله بازدید می‌کنیم که کدام سرزمین در عرصهٔ قوت هوایی جاسوسی برتری دارد؛ با تکیه بر تنوع هواگردها، پیشرفت فناوری، کاربرد عملیاتی و روندهای آینده. از طریق بازدید پلتفرم‌های کلیدی، نظرات کارشناسان و داده‌های قیاس‌ای، نشان خواهیم داد چه کشوری در جاسوسی هوایی پیشتاز است.

چه کشوری امروز در عرصهٔ نظارت و شناسایی هوایی پیشتاز است؟

هنگامی سخن بگویید از گردآوری جامع اطلاعات هوایی به بین می‌آید، ایالات متحده در جایگاهی بی همتا قرار دارد. از زمان جنگ سرد، آمریکا به‌طور مداوم در تحول قابلیت‌های هوایی ISR پیشتاز بوده است؛ هواپیماهای Lockheed U-2 Dragon Lady و SR-71 Blackbird شهرت آمریکا در جاسوسی راهبردی را تثبیت کرده‌اند. امروزه نیز هواپیماهای بدون سرنشین گسترش یافتهای همانند Northrop Grumman RQ-4 Global Hawk و پهپاد پنهانکار Lockheed RQ-170 Sentinel این میراث را با دوام پروازی بیشتر از ۲۴ ساعت و سنسورهای چندطیفی ادامه خواهند داد.

با داشتن این پلتفرم‌ها، و این چنین سری هواپیماهای Boeing RC-135 و Lockheed EC-130H Compass Call، آمریکا تقریباً همه طیف‌های اطلاعاتی در عرصه جاسوسی هوایی را پوشش می‌دهد؛ از اطلاعات راهبردی در ارتفاع بالا تا آگاهی میدانی از میدان نبرد. توانایی ایالات متحده در استقرار شبکه‌ای چندلایه و یکپارچه از سیستم‌های ISR، به این سرزمین برتری آشکاری در منازعات ژئوپلتیک می‌بخشد.

پشتیبان این قوت، ساختار مستحکم C4ISR است؛ یعنی فرماندهی، کنترل، ارتباطات، رایانه، اطلاعات، نظارت و شناسایی. این ساختار امکان ترکیب لحظه‌ای داده‌ها، انتقال امن اطلاعات و ادغام یکپارچه با نیروهای رزمی را فراهم می‌کند. هیچ سرزمین فرد دیگر در جهان، چه از نظر گستردگی ISR و چه از نظر مقدار یکپارچگی این سیستم‌ها، به پای ایالات متحده نمی‌رسد.

چه عواملی یک سرزمین را به قوت برتر در حوزه جاسوسی هوایی تبدیل می‌کند؟

چندین عامل کلیدی در تعیین برتری در حوزه اطلاعات، نظارت و شناسایی (ISR) نقش دارند و فقطً داشتن فناوری پیشرفته کافی نیست. آنچه یک قوت پیشرو در ISR را نزدیک می‌سازد، توانایی ترکیب تنوع پلتفرم‌ها، نفوذ عمقی سنسورها، گستره جغرافیایی و یکپارچگی لحظه‌ای شبکه‌ها در قالب یک سیستم منسجم است؛ سیستمی که اطلاعات دقیق، مداوم و قابل‌عمل اراعه می‌دهد.

ایالات متحده در همه این عرصه‌ها عملکردی ممتاز دارد و همین نوشته علتشده قابلیت‌های ISR این سرزمین از نظر دامنه و مقیاس، بی‌رقیب باقی بماند.

تنوع پلتفرم و قابلیت‌های آن، بنیان برتری ISR آمریکا محسوب می‌شود. هر پلتفرم برای بخشی از طیف ISR طراحی شده است: تصویربرداری، اطلاعات سیگنالی (SIGINT)، اطلاعات الکترونیکی (ELINT) یا حمایتتاکتیکی لحظه‌ای.

سنسورهای پیشرفته نیز مزیت مهم این پلتفرم‌ها می باشند. هواپیماهای جاسوسی آمریکایی به دوربین‌های چندطیفی و فراطیفی، رادارهای روزنه مصنوعی (SAR) و مجموعه‌های قوی SIGINT/ELINT تجهیزشده‌اند. این سنسورها می‌توانند از بین ابرها ببینند، الگوهای ظریفی را که با چشم غیرمسلح قابل‌تشخیص نیستند شناسایی کنند، و ارتباطات یا تابش‌های راداری دشمن را با دقت بالا رهگیری نمایند. ترکیب داده‌ها به‌صورت لحظه‌ای به معنی اراعه سریع تر و یقین‌تر اطلاعات به فرماندهان حاضر در میدان نبرد است.

یکپارچگی شبکه‌ای و سامانه‌های بدون سرنشین

برخلاف قوت‌های منطقه‌ای، ایالات متحده وجود دائمی و جهانی در حوزه ISR دارد، که این امکان با پایگاه‌های هوایی بزرگ در اروپا (رامشتاین)، خاورمیانه (العدید)، آسیا-اقیانوسیه (اندِرسن در گوام) و دیگر پایگاه‌های بزرگ فراهم شده است. این استراتژی استقرار، امکان نظارت مداوم بر مناطق برتری‌دار نظیر اروپای شرقی، هند و اقیانوسیه، و خاورمیانه را برای ایالات متحده فراهم می‌کند.

عامل حیاتی دیگر، یکپارچگی شبکه‌ای است. پلتفرم‌های جاسوسی آمریکا بخشی از یک شبکه اطلاعاتی لحظه‌ای عظیم می باشند که شامل ماهواره‌های مدار پایین و ثابت، هواگردهای هشدار زودهنگام (AWACS)، جنگنده‌ها و ایستگاه‌های زمینی می‌شود. اطلاعات جمع‌آوری‌شده توسط هواپیماهایی همانند Global Hawk یا U-2 می‌تواند به‌شدت به تحلیلگران در پایگاه بیل، فرماندهان در سنتکام، یا حتی مستقیماً به کابین خلبانان هواپیماهای تهاجمی منتقل شود و تصمیم‌گیری و مقصد‌گیری سریع را ممکن سازد.

ظهور سامانه‌های بدون سرنشین نیز سلطه آمریکا در این حوزه را نگه داری کرده است. پهپادهایی با دوام پروازی طویل همانند RQ-4 Global Hawk، MQ-9 Reaper، و MQ-4C Triton می‌توانند بیشتر از ۳۰ ساعت در ارتفاعی بالای ۶۰,۰۰۰ فوت (۱۸ کیلومتر) پرواز کرده و نظارتی مداوم و کم‌خطر بر مناطق متخاصم یا غیرقابل دسترسی اراعه دهند. پهپادهای نسل بعدی همانند RQ-180 (که هم چنان محرمانه است) نوید پنهانکاری و بقا در فضای هوایی به‌شدت تهدیدآمیز را خواهند داد.

در نهایت، اندوخته‌گذاری پایدار در تحقیق و گسترش، ضمانت می‌کند که آمریکا برای آینده نزدیک پیشتاز این عرصه باقی بماند. برنامه‌هایی همانند سیستم مدیریت نبرد پیشرفته (ABMS) و فرماندهی و کنترل همه‌سویه در سطح مشترک (JADC2) با مقصد خودکارسازی فرآیندهای ISR، افزایش مقاومت در برابر جنگ الکترونیک، و ادغام هوش مصنوعی برای تحلیل لحظه‌ای تهدیدات طراحی شده‌اند. هیچ سرزمین فرد دیگر تا این اندازه، عمیق و مداوم در تحول ISR در حوزه‌های هوایی، فضایی، سایبری و زیردریایی اندوخته‌گذاری نکرده است.

کارشناسان نظامی و تحلیلگران دفاعی درمورد برتری در ISR چه می‌گویند؟

کارشناسان نظامی به‌طور گسترده قبول می‌کنند که ایالات متحده هم چنان برتری مطلق در قابلیت‌های جهانی اطلاعات، نظارت و شناسایی (ISR) دارد. این برتری، نقشی تعیین‌کننده ایفا می‌کند: ISR اطلاعات لحظه‌ای از تحرکات دشمن فراهم کرده، از دارایی‌های تهاجمی محافظت می‌کند، و عملیات‌ها را در حریم هوایی مورد مناقشه هماهنگ می‌سازد. ساختار چندلایهٔ ISR در ایالات متحده، تصمیم‌گیری پیش‌دستانه را ممکن می‌سازد؛ قابلیتی که هم متحدان و هم دشمنان به آن واقفند و از آن واهمه دارند.

داگلاس بری، عضو ارشد حوزهٔ هوافضای نظامی در مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS) در مقالات خود پافشاری می‌کند که داشتن یک نیروی ISR منسجم، که سنسورهای پیشرفته، پلتفرم‌های پنهانکار، و پهپادهای با تداوم پروازی بالا را در اختیار خود دارد، برای برتری در شناسایی مدرن حیاتی است. کارشناسان این چنین به نمونه حملات به سایت‌های پدافند هوایی در درگیری‌های تازه به‌گفتن مثالای از اجرای عملی این مفهوم اشاره می‌کنند؛ جایی که ISR هماهنگ، علتمی‌شود سایت‌های راداری و موشکی پیش از ورود جنگنده‌ها به حریم هوایی مورد مناقشه سرکوب شوند.

تحلیلگران دفاعی خاطرنشان می‌کنند که هرچند پهپاد WZ-8 ساخت چین یا هواپیمای Il-20M ایلیوشین روسیه، نشان‌دهندهٔ جاه‌طلبی‌های در حال گسترش این کشورها برای بهبود قابلیت‌های جمع‌آوری اطلاعات است، اما هیچ‌یک از آن‌ها نیروی ISR به این وسعت و یکپارچگی جهانی ندارند. نیروی هوایی ایالات متحده نه‌تنها از هواگردهای پیشرفته منفعت می‌برد، بلکه از یکپارچگی لحظه‌ای با ماهواره‌ها، سامانه‌های زمینی و مراکز فرماندهی نیز سود می‌برد، و اطلاعاتی را اراعه می‌دهد که نه‌تنها به‌موقع، بلکه از نظر تاکتیکی تعیین‌کننده‌اند.

حالت دیگر کشورها در حوزه فناوری و دامنه ISR چطور است؟

چین به‌شدت در حال گسترش قابلیت‌های خود در عرصه جاسوسی هوایی نظامی است و اکنون پهپاد مرموز WZ-8 را در اختیار دارد، اما فاقد مجموعه سنسورهای پیشرفته، قابلیت‌های ترکیب داده‌ها و یکپارچگی شبکه‌ای جهانی شبیه با سیستم‌های آمریکا است. روسیه نیز سامانه‌های ELINT همانند Il-20M و Il-22PP و این چنین پهپادهای شناسایی همانند Sukhoi S-70 Okhotnik-B و Forpost-R را در اختیار دارد، اما این سامانه‌ها با محدودیت‌هایی روبه رو‌اند؛ از جمله افتبودجه، تحریم‌ها، ظرفیت محدود صنعتی، و پوشش ماهواره‌ای ضعیف و ناپایدار.

در همین حال، کشورهایی همانند بریتانیا، فرانسه، هند و اسرائیل دارای هواگردهای ISR زیاد کارآمدی می باشند (همانند پهپاد Thales Watchkeeper، پادهای شناسایی روی جنگنده رافال، یا هواگردهای SIGINT مبتنی بر Gulfstream)، اما ناوگان آن‌ها کوچک‌تر بوده و تمرکز مهم‌شان بر دفاع ملی و منطقه‌ای است. هیچ‌یک از این کشورها زیرساخت جهانی یا معماری داده‌ای را که به ISR آمریکا عمقی بی‌نظیر می‌بخشد، در اختیار ندارند.

در حالی که کشورهایی همانند چین پیشرفت‌های فناوری چشمگیری دارند و روسیه نیز سابقه‌ای طویل در جنگ الکترونیک دارد، اما برتری جاسوسی آمریکا از دهه‌ها اندوخته‌گذاری مداوم در سامانه‌ای چندلایه، یکپارچه و بین‌قاره‌ای نشأت می‌گیرد.

ائتلاف‌های راهبردی و ناوگان جهانی ISR آمریکا

ائتلاف‌های راهبردی همانند ناتو (NATO) و پیمان اشتراک اطلاعات Five Eyes، توانایی ایالات متحده را در نظارت و آگاهی موقعیتی جهانی به‌شدت تحکیم می‌کنند. علاوه بر این، ایالات متحده دارایی‌های ISR خود را در همه مناطق استراتژیک جهان مستقر کرده است؛ از هواپیمای Boeing RC-135 Rivet Joint در منطقه هندو-پاسیفیک گرفته تا پهپاد MQ-9 Reaper ساخت جنرال اتمیکس که بر فراز آفریقا پرواز می‌کند.

در روبه رو، دیگر کشورها فاقد زیرساخت‌های لجستیکی، پایگاه‌های پیشرو، یا شمار کافی هواپیما برای نگه داری این چنین حضوری مستمر در سطح جهان می باشند. به همین علت، حتی اگر کشورهای دیگر در حال گسترش پهپادهای پنهانکار یا پلتفرم‌های شناسایی مافوق‌صوت باشند، فاصله عملکردی آن‌ها با سیستم‌های عملیاتی ایالات متحده هم چنان زیاد باقی می‌ماند.

قیاس بین‌المللی هواپیماهای جاسوسی

این شکاف عملکردی در زمان عملیات‌های مشترک یا درگیری‌های واقعی به‌مراتب آشکارتر می‌شود. ایالات متحده قادر است هواپیماها، ماهواره‌ها، و سامانه‌های نظارت دریایی خود را در یک شبکه اطلاعاتی لحظه‌ای به هم متصل کند؛ شبکه‌ای که داده‌ها را به‌صورت آنی بین نیروها به اشتراک می‌گذارد.

در روبه رو، کشورهای رقیب زیاد تر به سامانه‌هایی متکی می باشند که به‌صورت مجزا عمل می‌کنند و توانایی هماهنگی، تبادل داده، و تصمیم‌گیری سریع را ندارند. به همین علت، اگرچه کشورهای گوناگون دارای پلتفرم‌های جاسوسی چشمگیری می باشند، اما هیچ‌کدام تا این مدت توانایی تشکیل یک چارچوب ISR فراگیر، مقیاس‌پذیر و یکپارچه همانند ایالات متحده را ندارند؛ چارچوبی که ستون فقرات قوت هوایی آمریکا محسوب می‌شود.

چه ضعف‌ها یا ریسک‌هایی برتری ISR را تهدید می‌کنند؟

برتری اطلاعاتی، شناسایی و تجسسی (ISR) دائمی یا بدون ریسک نیست. هرچند ایالات متحده در عرصه توانمندی و پوشش جهانی پیشتاز است، اما چندین صدمه‌پذیری وجود دارد که می‌توانند این مزیت را مختل یا تضعیف کنند. با اهمیت ترین تهدید، محیط‌های A2/AD (ضد دسترسی / منع منطقه‌ای) است؛ به‌اختصاصی در مناطقی همانند دریای چین جنوبی یا منطقه بالتیک که در آن، سامانه‌های موشکی پیشرفته و قابلیت‌های جنگ الکترونیک چین و روسیه، می‌توانند ورود امن پلتفرم‌های جاسوسی را به خطر بیندازند.

حملات سایبری و جعل سیگنال‌های جی‌پی‌اس (GPS Spoofing) نیز تهدیدهایی رو به رشد می باشند که می‌توانند در بحبوحه عملیات، تمامیت داده‌ها یا لینک‌های فرماندهی را از کار بیندازند. افزون بر این، اتکای روزافزون به سامانه‌های ISR فضایی علتافزایش شکنندگی استراتژیک شده، چون ماهواره‌ها بیش‌ از پیش در معرض اخلال، کورسازی لیزری یا حتی حملات فیزیکی قرار گرفته‌اند.

به‌گفتن مثال، در عملیات‌های جنگ اوکراین، یگان‌های جنگ الکترونیک روسیه توانستند سیگنال‌های جی‌پی‌اس را با پیروزی مختل کنند و لینک‌های داده پهپادهای شناسایی ساخت آمریکا را مقصد قرار دهند. پهپادهای بایراکتار تی‌بی۲ اوکراینی که در اغاز جنگ مؤثر ظاهر شده بودند، بعد از استقرار سامانه‌های دفاعی لایه‌ای و اختلال در سیگنال توسط روسیه، کارایی‌شان به‌شدت افت یافت.

این چنین، تحلیلگران نسبت به پایداری طویل مدت هواپیماهای غول پیکر و غیرپنهانکار جاسوسی همانند RQ-4 Global Hawk در فضای درگیری هشدار داده‌اند، هشداری که ساقط شدن متعدد پهپادهای جاسوسی آمریکا در آسمان یمن، به خوبی درستی آن را مشخص می کند. در منطقه اقیانوس آرام، جایی که چین رهگیرهای مافوق‌صوت و سامانه‌های رهگیری تجهیزبه هوش مصنوعی را آزمایش می‌کند، امکان پذیر هواپیماهای شناسایی آمریکا نیاز به ارتقا یا بازطراحی کامل داشته باشند. گرچه گذار به سمت پلتفرم‌های نهان‌کارتر، سریع تر و خودکارتر اغاز شده، اما این مسیر هزینه‌بر و پیچیده خواهد می بود.

در حالی‌که فناوری ISR با شتاب در حال پیشرفت است، دشمنان آن نیز با پیچیدگی روزافزون همراه شده‌اند. نباید برتری جاری آمریکا را با سلطه ضمانت‌شده برابر دانست. معماری ISR ایالات متحده به لجستیک گسترده، شبکه‌های داده امن، و دسترسی بدون وقفه به حریم هوایی متکی است؛ و هیچ‌یک از این عوامل در صورت درگیری با یک رقیب هم‌سطح ضمانت‌شده نیست.

حتی با بهترین پلتفرم‌ها نیز، اتکای بیش‌ازحد به داده‌های لحظه‌ای می‌تواند صدمه‌پذیری تشکیل کند، چراکه امکان پذیر اپراتورها را از تصمیم‌گیری انعطاف‌پذیر دور سازد. دهه آینده آزمونی خواهد می بود برای این که آیا تکامل ISR می‌تواند بر این تهدیدهای رو به رشد پیشی بگیرد یا نه.

جمع‌بندی: حالت جهانی برتری در ISR

ایالات متحده اکنون گسترش یافتهترین و انعطاف‌پذیرترین ناوگان هواپیماهای شناسایی جهان را در اختیار دارد. از افسانه‌ای‌ترین هواپیماها همانند Lockheed U-2، تا پهپاد مستقلRQ-4 Global Hawk، و پلتفرم پنهانکار RQ-180 که اطلاعات آن تا این مدت عمدتاً طبقه‌بندی‌شده باقی مانده، توانمندی‌های آمریکا در حوزه شناسایی، از نظر برد، پنهانکاری، و یکپارچه‌سازی داده‌ها بی‌رقیب است.

در حالی‌که روسیه و چین به‌شدت در حال اندوخته‌گذاری روی پلتفرم‌های تازه شناسایی هوایی می باشند، اما گستره عملیاتی، وجود جهانی و ساختار فرماندهی یکپارچه، هم چنان برتری قاطع را برای آمریکا نگه داری کرده‌اند. آینده امکان پذیر با فناوری‌های شگفت‌آور از جمله فناوری مافوق‌صوت همراه باشد، اما ایالات متحده هم چنان برتری چندلایه‌ای دارد.

در نهایت، یکپارچه‌سازی در حوزه‌های گوناگون شامل هوا، سایبری، و فضا، تعیین خواهد کرد که در آینده چه کشوری در حوزه شناسایی و اطلاعات برتری خواهد داشت.

و در آخر با نقل‌تعهدی از سان تزو می‌توان این برتری را این چنین توصیف کرد:

«دشمنت و خودت را بشناس؛ در این صورت، در صد نبرد هیچ زمان ناکامی نخواهی خورد.»